Kafel z Zamku Królewskiego w Poznaniu

Opiniowany kafel należy do grupy kafli płytowych. Jest pozbawiony obramienia co jest cechą rzadką. Podobne pochodzą również z Poznania i Wenecji koło Żnina. Jest to kafel wypełniający środkowy. Tego typu kafle znane są z założeń zamkowych: Wawel, zamki w Warszawie, Lipowcu, Czersku, Bolesławcu nad Prosną, Poznaniu i Wenecji koło Żnina.

Kafel należy do grupy kafli formowanych ręcznie w matrycach, technika ta pozostawiała ślady palców na wewnętrznych ściankach kafla. W pojedynczych przypadkach ślady te usuwano drewnianą deseczką. W przypadku kafla z Góry Zamkowej w Poznaniu ślady te usunięto taką techniką. Usunięcie śladów z wewnętrznej części ścianek świadczy o dużej staranności wykonania. Pozostawiono jednak wyraźne ślady palców na zewnętrznych, bocznych ściankach kafla. Tak jak w  średniowiecznej cegle „palcówce” mają służyć wzmocnieniu  wiązania kafli z zaprawą.

Niewielkie rozmiary kafla świadczą, że jest on elementem programu zdobniczego o określonej tematyce. Poprzez treść ikonograficzną omawiany kafel wpisuje się w grupę o tematyce rycersko dworskiej. Można przyjąć, że jest jednym z kilku lub kilkunastu kafli, które stanowiły całość kompozycyjną i fabularną opowiadającą dzieje rodu książęcego lub samego księcia Przemysła II.

Prawdopodobnie mamy tutaj przedstawionego księcia Przemysła II, konno w prawo, z głową okrytą niskim nakryciem głowy, typowym dla XII/XIII w. (jest to nakrycie głowy zimowe, z sukna lub skóry, z otokiem z futra rosomaka na co wskazuje kształt ozdobnej, charakterystycznej kity. Futro rosomaka było bardzo cenne i przeznaczone tylko dla głów książęcych i możnowładczych. Jako jedyne zimą nie przyjmowało wilgoci). Głowa księcia ujęta z profilu ukazuje nam podstrzyżone równo z uchem włosy.   Wydłużony profil twarzy wskazuje, że książę nosił brodę. Sylwetka księcia z wyraźnie zarysowanym brzuchem jest ubrana w  kaftan z wąskimi rękawami, z typowymi namarszczeniami, który wydaje się być wykonany z grubej tkaniny. Buty z cholewkami, tak jak i nakrycie głowy potwierdzają zimową porę roku.  Widoczna jest dołączona podeszwa drewniana z podwyższeniem w formie klocka. Takie przywiązywano zimą do butów. W prawej dłoni książę dzierży krótką szablę bez wątpienia typu wschodniego z jelcem w kształcie litery S, z lekką krzywizną głowni, z trzonem wygiętym. Taką broń, eksponowaną jako Szabla Karola Wielkiego widzimy w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu.  Tego typu broń biała najwcześniej przeniknęła do Europy przez Węgry i Polskę.  Rząd koński jest typu wschodniego, zbliżony konstrukcją z rzędem z XI wieku odkrytym w Lutomiersku woj. Widoczne strzemiona zawieszone na rzemiennych puśliskach umocowanych w przedniej części siodła co powoduje, że noga może być wyprostowana lub lekko zgięta ale rzemień jest nadal widoczny tak jak widać to w omawianym kaflu. XIV wieczne konstrukcje przesuwają strzemię na środek siodła i tym samym rzemień jest prawie niewidoczny a noga jeźdźca jest wysunięta ku przodowi.

Głowa konia świadczy, iż mamy tu wyobrażenie konia paradnego, szlachetnej budowy. Jest ozdobiona gałązką laurową –  wawrzyn symbolizuje zwycięstwo, czyn bohaterski, odwagę, triumf, chwałę, sławę, nieśmiertelność. Wieniec triumfalny (tac. corona triumphalis) z liści wawrzynu, dawany wodzowi odbywającemu triumf, miał pierwotnie oczyszczać z krwi przelanej na polach bitew; później dopiero stał się po prostu emblematem zwycięstwa i triumfu oraz uzyskanej przez nie chwały nieśmiertelnej.

Postać na koniu jest w podróży, co sugeruje droga dylowana z bali drewnianych o typowej budowie, jakie spotykamy w wykopaliskach archeologicznych średniowiecznych większych osad miejskich i na przedpolach głównych grodów na terenach Polski piastowskiej. W lewym dolnym rogu lilia królewska lub „drzewo życia”.

Elementy przedstawione na kaflu są tożsame z elementami występującymi na XII w. płytkach znajdujących się w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Stylistycznie kafel wydaje się być wykonany w manierze wykonanych w 1370 roku fresków z opactwa cysterskiego w Lądzie. Jest jednak wcześniejszy.

Gdyby przyjąć, że dylowana droga na omawianym kaflu (przedstawiona bardzo precyzyjnie i w zadziwiającym porządku) nie jest tylko elementem dekoracyjnym, to posługując się stosowanym do dziś dwunastkowym systemem liczenia i  popularnym w średniowieczu kreskowym zapisem liczb, po zsumowaniu tychże otrzymamy liczbę 129 (zera nie zapisywano), co może dać datę 1290. W roku 1290  wrzesień/październik Przemysł II wracał tryumfalnie z Krakowa skąd zabrał insygnia królewskie. To hipoteza, lecz być może kafel jest datowany. Zbieżność liczby z fabułą przedstawioną na kaflu i jego stylistyka pozwala na takie przypuszczenie. Wiemy, że Przemysł II rozbudowywał swoją poznańską siedzibę 1293/ 1295, a jego związek z opactwami cysterskimi w Lądzie, Oliwie i innymi jest bezsporny. Pozwalam sobie postawić tezę, że opiniowany kafel powstał pomiędzy 1292 a 1295 rokiem, a nad jego wykonaniem mieli pieczę cystersi z Lądu.                                               

Poznań, 4.02. 2022

                                                                                                                     mgr sztuki Gabriela Wojciech